Kazimierz Pużak (ur. 26.08.1883 w Tarnopolu, zm. 30.04.1950 w Rawiczu) – wybitny działacz lewicy niepodległościowej, członek Polskiej Partii Socjalistycznej, w tym Organizacji Bojowej PPS. Po rozłamie PPS w 1906 roku, wraz z Józefem Piłsudskim, jeden ze współtwórców PPS-Frakcji Rewolucyjnej. W okresie II Rzeczpospolitej poseł I, II i III kadencji Sejmu RP oraz wieloletni sekretarz generalny PPS. W czasie okupacji twórca konspiracyjnej PPS-WRN oraz Gwardii Ludowej PPS, przemianowanej później na Oddziały Wojskowe PPS. Przewodniczący Rady Jedności Narodowej – parlamentu Polskiego Państwa Podziemnego. Nominowany na stanowisko prezydenta Polski na uchodźstwie (stanowiska nie przyjął i pozostał w okupowanej Polsce). Więzień polityczny w carskiej Rosji, w ZSRR i w komunistycznej Polsce.
Kazimierz Pużak urodził się w 1883 roku w Tarnopolu, w Galicji Wschodniej. Matka, Marcela, była z pochodzenia Ukrainką, ojciec, Wojciech – Polakiem. Młody Kazimierz wychowywał się w duchu zrozumienia i tolerancji między Polakami a Ukraińcami. W 1899 roku, będąc uczniem gimnazjum, pod wpływem fascynacji polską literaturą i tradycją niepodległościową, założył organizację patriotyczną, którą następnie w 1901 roku przyłączył do szerszego ruchu młodzieży galicyjskiej o zabarwieniu niepodległościowo-socjalistycznym – „Promienistych”.
Po wybuchu wojny rosyjsko-japońskiej w 1904 roku Pużak, już jako student prawa Uniwersytetu Lwowskiego, założył formację bojowo-wojskową „Mierosławczycy”, nawiązującą nazwą do generała, dowódcy powstań polskich – Ludwika Mierosławskiego. W tym okresie wstąpił w szeregi PPS, deklarując gotowość do wyjazdu do zaboru rosyjskiego. Kiedy rok później Królestwo Kongresowe ogarnęła rewolucja, Pużak kilkukrotnie nielegalnie przekraczał granicę zaborów. Działając dla Wydziału Agitacyjno-Organizacyjnego PPS, przemycał „bibułę” oraz tworzył struktury partii w terenie. Aktywnie włączał się również w działalność Organizacji Bojowej PPS. Po upadku rewolucji większość działaczy PPS wyjechała do Galicji, by stamtąd prowadzić dalszą działalność antyrosyjską. Pużak jednak, wraz z nieliczną grupą działaczy, zdecydował się pozostać w Kongresówce.
W 1906 roku, na IX Zjeździe PPS w Wiedniu, nastąpił rozłam w partii. Józef Piłsudski ze współtowarzyszami z Organizacji Bojowej, tym z Kazimierzem Pużakiem, utworzył PPS-Frakcję Rewolucyjną, która za główny cel postawiła sobie odrodzenie niepodległej, demokratycznej Polski i dopiero w tych warunkach przeprowadzenie reform społecznych. Odróżniało ich to od drugiego odłamu – PPS-Lewicy – której założyciele nie wierzyli w możliwość zjednoczenia ziem polskich, w konsekwencji czego ich postulaty ograniczały się do uzyskania autonomii oraz walki o reformy społeczne w ramach imperium rosyjskiego.
W 1909 roku, wraz z Henrykiem Minkiewiczem, wykonał wyrok sądu partyjnego na prowokatorze działającym w Organizacji Bojowej PPS, Edmundzie Tarantowiczu. Był on odpowiedzialny za wydanie co najmniej 70 działaczy i bojowników PPS, a także ujawnienie informacji o planowanym skoku na pociąg pocztowy, który został później dokonany w Bezdanach. W tym samym roku Pużak wszedł do kierownictwa Wydziału Organizacyjnego PPS.
W okresie porewolucyjnej reakcji odbudowywał struktury organizacyjne partii oraz tworzył kółka kształcenia wojskowego. Jego obowiązki wymagały częstego, nielegalnego przekraczania granicy zaborów. W 1911 roku został aresztowany. W trwającym dwa lata śledztwie został obciążony zeznaniami prowokatora, a w konsekwencji skazany na osiem lat katorgi. Na miejsce odbywania kary wyznaczono twierdzę w Szlisselburgu, na wyspie niedaleko Petersburga, tuż przy ujściu Newy do jeziora Ładoga. Ta ciesząca się ponurą sławą twierdza była najcięższym więzieniem w Rosji, w którym w przeszłości przetrzymywano polskich bojowników o wolność Waleriana Łukasińskiego i Ludwika Waryńskiego. Cele przepełniał mrok i wilgoć, a regulamin katorgi nakazywał skucie kajdanami.
Pużaka oswobodziła dopiero rewolucja lutowa 1917 roku. Po wyjściu na wolność nawiązał kontakty z petersburskimi działaczami PPS i, otrzymując pełnomocnictwo krajowego PPS, zaczął tworzyć struktury partii w Rosji. Na zjeździe PPS w Rosji w maju 1917 roku został wybrany do kierownictwa Centralnego Komitetu Wykonawczego. Z ramienia partii brał udział w instytucjach zajmujących się polskimi interesami – najpierw Komitecie Likwidacyjnym do spraw Królestwa Polskiego, a następnie, po przewrocie bolszewickim, w Komisariacie do Spraw Polskich. Między innymi dzięki kontaktom z czasów więzienia w Szlisselburgu z eserowcami i bolszewikami, mógł interweniować w sprawach Polaków, znajdujących się na terenach ogarniętej rewolucją Rosji. Dzięki jego wstawiennictwu umożliwiono, po bitwie pod Kaniowem, gen. Józefowi Hallerowi i żołnierzom II brygady Legionów transport do Murmańska, w celu przedostania się do Francji oraz uwolniono Bolesława Wieniawę-Długoszowskiego, późniejszego adiutanta Józefa Piłsudskiego. Wobec oczekiwanego upadku panowania niemieckiego w Polsce i widma wojny domowej w Rosji, w sierpniu 1918 roku, Pużak zwołał ostatni, likwidacyjny zjazd PPS, na którym nakazano powrót wszystkim członkom do kraju.
W pierwszym rządzie II Rzeczpospolitej pod przewodnictwem Jędrzeja Moraczewskiego Pużak objął stanowisko sekretarza generalnego w Ministerstwie Poczt i Telegrafów, kierowanym przez jego partyjnego kolegę, Tomasza Arciszewskiego. W wyborach do Sejmu ze stycznia 1919 roku został wybrany z Okręgu Zagłębie Dąbrowskie. Jako poseł – od II kadencji z okręgu częstochowskiego – był członkiem kilku komisji sejmowych. Szczególną uwagę poświęcał sprawom swobód demokratycznych, praw człowieka, praw lokatorów oraz wojskowości. Wielokrotnie interweniował w sprawach nadużywania władzy przez siły porządkowe, reagujące na strajki robotników. Mediował między pracownikami a pracodawcami, łagodząc konflikty i zapewniając robotnikom podwyżki w trudnych, pierwszych latach powojennych. Pracował nad nowelizacją ustawy o lokatorach, występował przeciwko proponowanym podwyżkom czynszów, zajmował się kwestią dopuszczalności eksmisji i sytuacją osób w trudnej sytuacji mieszkaniowej. Jego własne doświadczenia uczuliły go na sprawy związane z więziennictwem. Zajmował się między innymi palącą kwestią rewizji wyroków z czasów zaborów. W 1920 roku Sejm wyznaczył go sekretarzem komisji do spraw sytuacji panującej w więzieniach i obozach jenieckich. W wyniku jej prac powstał raport, zwracający uwagę na bardzo trudne położenie więźniów.
W okresie wojny polsko-bolszewickiej aktywnie namawiał do obrony państwa, zwalczając pozornie antywojenną propagandę komunistów, która w rzeczywistości służyła interesom bolszewickiej Rosji. Podczas ofensywy bolszewickiej pełnił funkcję wiceprzewodniczącego Wydziału Bojowego PPS oraz Robotniczego Komitetu Obrony Niepodległości. W czasie III powstania śląskiego utworzył z ramienia PPS Główny Komitet Pomocy Powstańcom w Sosnowcu.
Od 1921 roku, nieprzerwanie do września 1939, pełnił funkcję sekretarza generalnego Centralnego Komitetu Wykonawczego PPS. Do jego zadań należało koordynowanie centralnych organów partii oraz nadzorowanie jednostek partyjnych niższego szczebla.
W 1926 roku, wobec powszechnego na lewicy przekonania, że narodowa demokracja będzie dążyć do sprawowania władzy w sposób niedemokratyczny, Pużak wraz z resztą PPS, początkowo poparł przewrót majowy. Jednak jeszcze w tym samym roku, wobec wyraźnie autorytarnego kierunku, w którym zmierzała polityka Piłsudskiego, pepesowcy zaczęli dystansować się od obozu rządowego.
Sprzeciwiał przeniesieniu środka ciężkości walki z obozem piłsudczykowskim poza parlament oraz jakiemukolwiek sojuszowi z komunistami, kontrolowanymi za pośrednictwem Kominternu przez ZSRR, upatrując w tym zagrożenie dla stabilności państwa. W 1929 roku poparł przystąpienie PPS do Centrolewu – koalicji sześciu opozycyjnych partii lewicy i centrum. Po klęsce opozycji w wyborach brzeskich z 1930 roku, poprzedzonych aresztowaniem kilkunastu posłów Centrolewu, zmuszony był w pewnym stopniu zrewidować swój pogląd na możliwość dokonania zmian na gruncie parlamentarnym. Niemniej nie przestawał nalegać na stosowanie legalnych środków w walce politycznej. Sojuszników na drodze do przywrócenia demokracji widział w ludowcach i lewicy piłsudczykowskiej, największe zagrożenie – w radykalnej prawicy, w postaci narodowej demokracji i zyskującym na popularności ONR-ze.
W 1934 roku, z jego inicjatywy utworzono, w ramach PPS Akcję Socjalistyczną, która zastąpiła dotychczasowe, doraźne milicje socjalistyczne. Do głównych zadań AS należały ochrona zgromadzeń i lokali robotniczych oraz wykonywanie zadań nagłych, takich jak kolportaż pism partyjnych, a nawet prowadzenie wywiadu we wrogich partiach. Nowa organizacja była odpowiedzią na nasilanie się incydentów z udziałem przemocy oraz radykalizację nastrojów społecznych w kraju i za granicą.
Wobec trudnej sytuacji międzynarodowej pod koniec lat 30. jego działalność coraz bardziej koncentrowała się na kwestiach obronnych, którym poświęcił jedną ze swoich ostatnich mów sejmowych w 1935 roku. Na zagrożenie ze strony nazistowskich Niemiec wskazywał już w 1936 roku, podczas zebrania rady naczelnej PPS. W 1937 roku opublikował w Robotniku artykuł PPS i armia. W 1939 roku zainicjował akcję robotniczego Przysposobienia Wojskowego oraz wszedł do Narodowego Komitetu Pożyczki Obrony Przeciwlotniczej. Wraz z Arciszewskim, spośród zaufanych działaczy PPS-u, zaczął organizować zakonspirowane oddziały dywersyjne, które w przypadku niemieckiej agresji miały działać na terenach opanowanych przez wroga. Apelował o współdziałanie wobec zagrożenia ze strony Niemiec. Popierał ideę rządu obrony narodowej, konsekwentnie jednak odrzucaną przez władze sanacyjne.
We wrześniu 1939 roku przebywał w Warszawie, gdzie organizował werbunek do brygad robotniczych, które miały swój udział w porządkowaniu miasta pod nalotach, gaszeniu pożarów oraz wspomaganiu zagrożonych odcinków obrony. Po kapitulacji stolicy, wraz ze współpracownikami z Centralnego Komitetu Wykonawczego PPS, podjął decyzję o zawieszeniu działalności partii. Równocześnie, opierając się na w pełni sprawdzonych i zdyscyplinowanych działaczach, rozpoczął tworzenie konspiracyjnej PPS, która przyjęła nazwę Wolność, Równość, Niepodległość (WRN). Między innymi dzięki doświadczeniom z czasów walki z caratem, WRN wykazywała się dużą sprawnością i odpornością na infiltrację ze strony Gestapo.
W październiku 1939 roku PPS-WRN nawiązała współpracę ze Służbą Zwycięstwu Polski (SZP), pierwszą ogólnopolską konspiracyjną organizacją wojskową. Podporządkowano jej siły zbrojne partii - Gwardię Ludową WRN, następnie przemianowaną na Oddziały Wojskowe Pogotowia Powstańczego Socjalistów ze względu na zawłaszczenie pierwotnej nazwy przez komunistów.
Na początku 1940 roku, po przekształceniu SZP w Związek Walki Zbrojnej (ZWZ), PPS-WRN weszła do Politycznego Komitetu Porozumiewawczego (PKP), będącego przedstawicielstwem czterech głównych partii Polski Podziemnej. Pużak, jako sekretarz generalny, PPS-WRN reprezentował swoją partię, a z racji starszeństwa przewodniczył obradom.
W lutym 1942 roku przemianowano ZWZ na Armię Krajową (AK), a w marcu 1943 roku PKP na Krajową Reprezentację Polityczną (KRP).
Pużak był głównym inicjatorem przyjętej w sierpniu 1943 roku Deklaracji Porozumienia Czterech Stronnictw, w której partie tworzące KRP zobowiązywały się do współpracy co najmniej do czasu pierwszych powojennych wyborów. Dokument, w duchu demokratycznym i postępowym, określał zasady, na których powinna opierać się powojenna Polska.
Na początku 1944 roku, w miejsce KRP powołano Radę Jedności Narodowej (RJN) – parlament Polski Podziemnej. Przewodniczącym RJN został jednogłośnie wybrany Pużak. Powstanie RJN zakończyło scalanie Polskiego Państwa Podziemnego, czego programowym wyrazem była deklaracja z marca 1944 roku O co walczy Naród Polski?. Dokument ten, którego współautorem był Pużak, precyzował warunki trwałego pokoju oraz ustrój przyszłej niepodległej Polski. Granice państwa na wschodzie miały pozostać niezmienione względem sytuacji sprzed września 1939 roku, a na zachodzie – być oparte o Odrę. Odrodzona Rzeczpospolita miała być demokracją parlamentarną z silną władzą wykonawczą oraz “decentralizacją wielu funkcji administracyjnych”. Nowa konstytucja miała zagwarantować “swobodę religii, sumienia, przekonań politycznych, słowa, druku, zgromadzeń i stowarzyszeń”. Deklaracja za konieczne uznawała przeprowadzenie szeregu reform społeczno-gospodarczych. W wyniku reformy agrarnej, polegającej na likwidacji wielkiej własności ziemskiej, ustrój rolny miał opierać się na efektywnych gospodarstwach rodzinnych. W kwestii polityki społecznej zapowiadano “upowszechnienie ubezpieczeń społecznych i pomocy leczniczej oraz urealnienie opieki społecznej, zwłaszcza w zakresie pomocy rodzinie oraz opieki nad matką i dzieckiem”. W miastach planowano przeprowadzenie akcji upowszechnienia własności poprzez “poparcie przez Państwo prywatnej inicjatywy gospodarczej przy zakładaniu nowych, gospodarczo zdrowych warsztatów przemysłowych, rzemieślniczych i handlowych typu średniego i małego”. Stosunek do mniejszości narodowych miał opierać się na zasadzie “równouprawnienia politycznego oraz zapewnienia im warunków pełnego rozwoju kulturalnego, gospodarczego i społecznego”.
W maju 1944 roku Kazimierz Pużak został mianowany następcą emigracyjnego prezydenta RP, Władysława Raczkiewicza. Odmówił przyjęcia stanowiska, motywując to obowiązkami, których podjął się w kraju w zakresie funkcjonowania RJN oraz planowania spodziewanego wystąpienia zbrojnego przeciwko okupantowi.
Do kwestii powstania w Warszawie odnosił się krytycznie. Wskazywał na groźbę osamotnienia walczącej stolicy w przypadku, gdyby Armia Czerwona nie przyszła z odsieczą, a alianci zachodni nie zapewnili odpowiedniego wsparcia powietrznego. Bliski współpracownik Pużaka, Zygmunt Zaremba, pisał we wspomnieniach: “Czuliśmy, że Grzegorz (konspiracyjny pseudonim Pużaka – przyp. aut.) inaczej odczuwa i rozumie sytuację niż my. W każdym razie lepiej od nas widział niebezpieczeństwa”.
Decyzja o czasie i godzinie wybuchu powstania należała do komendanta głównego AK, gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego, delegata rządu na kraj, Jana Stanisława Jankowskiego oraz przewodniczącego RJN, Kazimierza Pużaka. Pużak jednak nie brał udziału w jej podjęciu – zapadła 31 lipca o godzinie 17, pod wpływem nagłej informacji o pojawieniu się sowieckich czołgów na Pradze. Decyzji Bora-Komorowskiego i Jankowskiego podporządkował się.
W trakcie powstania przebył całą tragiczną drogę z Woli poprzez Stare Miasto, następnie kanałami do Śródmieścia. W tym czasie nieprzerwanie przewodniczył zebraniom RJN, wydawał apele i słał dramatyczne depesze do emigracyjnych władz RP oraz aliantów z prośbą o pomoc dla wykrwawiającej się stolicy.
Na mocy układu kapitulacyjnego władze cywilne nie były zobowiązane do ujawnienia się, w związku z czym Pużak opuścił Warszawę wraz ludnością cywilną.
Tuż po upadku Powstania Pużak przebywał w Piotrkowie. Szybko nawiązał kontakty z innymi działaczami konspiracji, odbudowując struktury Państwa Podziemnego. Na początku 1945 roku, wobec ustaleń konferencji jałtańskiej oraz zajęcia przez Armię Czerwoną terenów centralnej i zachodniej Polski, na pierwszy plan wysuwała się kwestia ustosunkowania się instytucji Polski Podziemnej do władz sowieckich.
Pużak był sceptyczny co do ujawnienia się wobec dowództwa Armii Czerwonej. Znając metody bolszewików, przestrzegał przed możliwym podstępem, jaki mógł kryć się pod propozycją pertraktacji. Jak zauważał w rozmowie z Zarembą: “To są mistrzowie oszustwa. Gdy zaś zużyją ten środek sięgną po brutalny gwałt”.
W marcu 1945 roku, wraz z delegatami pozostałych stronnictw, udał się do podwarszawskiego Pruszkowa na spotkanie z przedstawicielami dowództwa sowieckiego. Próbując jednak ograniczyć zagrożenie, przekonywał o konieczności wysłania możliwie nielicznej delegacji.
Zgodnie z podejrzeniami Pużaka, miejsce spotkania okazało się pułapką. Przywódcy Polskiego Państwa Podziemnego zostali aresztowani, wywiezieni do Moskwy i osadzeni w więzieniu na Łubiance. Śledztwo miało na celu wyczerpanie sił fizycznych i psychicznych oskarżonych. Postawiono im spreparowane zarzuty dywersji na tyłach Armii Czerwonej. W pokazowym procesie szesnastu Pużak został skazany na półtora roku więzienia.
Pod koniec 1945 roku Pużaka objęła amnestia, dzięki czemu mógł wrócić do kraju. Po powrocie znajdował się pod stałą obserwacją organów bezpieczeństwa. Zachowując wyjątkową ostrożność, udało mu się nawiązać kontakty z najbliższymi współpracownikami z PPS-WRN. Był wielokrotnie nakłaniany przez przyjaciół z kraju i z emigracji do wyjazdu na Zachód. Propozycjom tym kategorycznie się sprzeciwiał. Jak mówił: „Jeśli mnie nawet zamkną i nie wyjdę z więzienia – i to posłuży sprawie”.
W styczniu 1947 roku Pużak wraz z współpracownikami został aresztowany i umieszczony w więzieniu na warszawskim Mokotowie. W pokazowym procesie przywódców PPS-WRN został skazany na 10 lat więzienia pod zarzutem dążenia do obalenia ustroju państwa przemocą, w ramach nielegalnie działającego WRN. W uzasadnieniu wyroku sąd twierdził między innymi, że oskarżeni “hamowali walkę Narodu z Niemcami” oraz że “służyli rodzimej reakcji i międzynarodowemu kapitałowi”. Na mocy amnestii karę zredukowano do 5 lat.
Po zakończeniu procesu Pużak został przeniesiony do więzienia w Rawiczu. W trakcie odbywania kary był poddawany licznym szykanom. Kilka razy w tygodniu przeprowadzano na nim wielogodzinne, brutalne przesłuchania. Próbowano go upokorzyć, dając mu raz za małe, raz za duże ubrania, czy specjalnie dla niego uszytą czapkę, przypominającą czapkę klauna.
Zmarł w kwietniu 1950 roku w niewyjaśnionych do dziś okolicznościach. Istnieją podejrzenia, że został przez władze więzienne zamordowany.
11 listopada 1996 roku Aleksander Kwaśniewski pośmiertnie odznaczył Kazimierza Pużaka Orderem Orła Białego. Ze względu na komunistyczny rodowód polityczny prezydenta Kwaśniewskiego, córka Kazimierza Pużaka, Maria nie zdecydowała się odebrać odznaczenia. Przyjęła je dopiero w 2009 roku z rąk doradcy prezydenta RP, Jana Olszewskiego, obrońcy opozycjonistów z czasów PRL.
Bibliografia:
- Friszke Andrzej, Kazimierz Pużak, „Tygodnik Solidarność”, 1981, nr 6.
- Panecki Marcin, Kazimierz Pużak (1883 – 1950), Biografia polityczna, Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2010.
- Pużak Kazimierz, Wspomnienia 1939-1945, Gdańsk 1989.
- Zygmunt Zaremba, Kazimierz Pużak, Szkic życiorysu, Paryż 1950, za portalem lewicowo.pl, online: http://lewicowo.pl/kazimierz-puzak-szkic-zyciorysu/, dostęp: 06.06.2025.